O PARKU W OPINOGÓRZE

Opracowali: Rafał Kamiński, Mieczysław Maruszewski

Nieodłącznym elementem, stanowiącym tło i dopełnienie dla zabytkowych budowli zespołu opinogórskiego jest obejmujący swym zasięgiem powierzchnię 22 ha. park w stylu krajobrazowym. Założony na trzech morenowych pagórkach z charakterystycznym połączonym układem wodnym wyraźnie odznacza się w nizinnym mazowieckim krajobrazie. Ten wyrazisty element ukształtowania terenu parku, jakim są trzy wzgórza, jest utrwalony  przez Zygmunta Krasińskiego w pierwszym utworze poetyckim na temat Opinogóry p.t. „Pan trzech pagórków, ułamki ze starego rękopisu”. W utworze tym poeta podaje, że powstanie nazwy Opinogóra wywodzi się od mitycznego Opina, „pana trzech pagórków” który miał dawniej władać na równinach mazowieckich.

Opinogórski park z uwagi na niewątpliwe walory historyczne i przyrodnicze jest obiektem chronionym prawnie jako dobro kultury i dziedzictwa narodowego. Uważany jest za jedno ze znaczniejszych założeń ogrodowych w Polsce. Obiekt ten posiada szczególne wartości turystyczne, jest niezwykle cennym pod względem kulturowym elementem Opinogóry i dominantą krajobrazową okolicy. Znajdujący się wewnątrz parkowej zieleni neogotycki zameczek z l poł. XIX w. utrwala wartości historyczne miejscowości tak bardzo związanej z jednym z naszych romantycznych wieszczów narodowych.

Początki założenia parkowego datowane są na przełom XVII i XVIII wieku za sprawą widocznych w układzie kompozycyjnym parku dębów szypułkowych rosnących na grobli jednego ze stawów przekraczających swym wiekiem granicę 300 lat. Innym przykładem świadczącym o takim usytuowaniu w czasie pierwszych śladów parku opinogórskiego jest zieleń jaka była urządzana przez Jana Dobrogosta Krasińskiego wokół pierwotnie drewnianego dworu. Znaczniejszy rozkwit datowany jest jednak na lata życia gen. Wincentego Krasińskiego w I poł. XIX wieku, kiedy to zajął się on tworzeniem rodzinnej rezydencji.

W latach 1828- 1843 zostaje wybudowany neogotycki zamek który według pierwotnych planów miał być pawilonem ogrodowym. Powracający w 1832 r. z Genewy Zygmunt Krasiński tak go opisuje

 „Z okien widzę w dolinie gotycki zamek, który buduje się dla mnie, z wieżą ozdobioną rozetami i mauretańskimi kolumnami, dalej w dole trzy stawy i mnóstwo zieleni”. 

Nad brzegami stawów rosły wówczas wierzby, brzozy i olchy.

W ogrodzie znajdowała się już marmurowa ławeczka, którą ufundowała kuzynka poety, Amelia z Bronikowskich Załuska na pamiątkę ich młodzieńczej przyjaźni. Aktualnie ławeczka ta jest jednym z wyrazistszych romantycznych elementów parku. Na frontowej ścianie podstawy wykuty jest napis: „Niech pamięć moja zawsze Ci będzie miła”. Ustawiona jest na Wzgórzu dworskim, na wprost współczesnego pomnika Zygmunta Krasińskiego.

Elementy architektury ogrodowej były bardzo istotne w dopełnianiu kompozycji przestrzennego układu parku, w tamtym okresie powstało ich najwięcej i należały do nich: kamienne stoły, wazy, antyczne rzeźby, meble ogrodowe oraz fontanna. Jednym z takich obiektów były rzeźby kobiety i mężczyzny, nazywane umownie „Adam i Ewa” wykonane w stylu klasycystycznym, z końca XVIII w., z białego marmuru, do 1945 r. (wg ustnych przekazów mieszkańców) były usytuowane W dolinie parku, w pobliżu oranżerii. Aktualnie są one elementem ekspozycji muzealnej w dworze. W przyszłości mają być elementem wystroju oranżerii. Rzeźby nawiązują do posągów antycznych. Do bardziej oryginalnych obiektów, zachowanych na terenie parku, należy również tzw. „fotelik Cieszkowskiego”, ustawiony pod okazałym modrzewiem, w pobliżu dawnej głównej bramy wjazdowej.

W 1838 r. został wystawiony przez Wincentego Krasińskiego neogotycki krzyż z piaskowca. Krzyż ten upamiętnia śmierć w 1454 r. księcia mazowieckiego Bolesława IV i stanowi jeden z najwyrazistszych obiektów małej architektury ogrodowej w parku.

W 1845 r. wybudowano w ogrodzie fontannę z monogramem EK ( Eliza Krasińska ).

Z uwagi na nowe trendy panujące w sztuce ogrodowej park zostaje w tym okresie przebudowany i wzbogacony o obce gatunki drzew przywożone z zagranicznych podróży. Ambitne plany miała zapewne matka poety, Maria Urszula z Radziwiłłów Krasińska, która zachwycała się założeniami ogrodowymi w Puławach i Nieborowskiej Arkadii. Wzorem Puław Izabeli Czartoryskiej zamierzała gromadzić w zameczku rodzinne pamiątki. W okresie urządzania rezydencji przez Wincentego Krasińskiego, na obszarze parku oprócz zespołu obiektów gospodarczych, wybudowano m.in. oranżerię, dom ogrodnika oraz budynki mieszkalne (m.in. dom „gościnny” – w narożu cmentarza, w którym wg przekazów zatrzymywali się przyjaciele Zygmunta Krasińskiego odwiedzający Opinogórę m.in. A. Cieszkowski, K. Gaszyński), który rozebrano pomiędzy 1902-1910 r. w pobliżu zespołu oranżerii stał drewniany domek, wg przekazów zbudowany dla P. Kalinowskiej, garderobianej hrabiny Adamowej Krasińskiej, w latach 70. XX wieku rozebrany. Zaangażowanie Krasińskich w rozwój założenia ogrodowego ma swój wyraz w inwestycjach jakich dokonywali stosując nowoczesne technologie o czym świadczy fragment gazety „Kurjer Warszawski” z 25 marca 1845 r. : W jednym z najnowszych opisów podróży do Chin, znajduję się wzmianka o aparacie, którego używają Chińczycy, celem przysposobienia szczepów do prędszego i pewniejszego wypuszczania korzeni, przez co różne rośliny łatwiej rozmnożone być mogą. Aparat tenże podług dawnego opisu, został bardzo dobrze zrobiony w znanej Warszawskiej Fabryce P. Mintera, i jest w używaniu od 3ch miesięcy w Opinogórze, majętności JW. Jene:- Adjut: Hr: Win: Krasińskiego, przez tamecznego jego Ogrodnika P. Bielitza”. 

Na planie z 1868 r. w dolnej, centralnej części parku, widnieje duży zespół ogrodniczy – z domem ogrodnika w sąsiedztwie którego znajdowały się inspekta i tzw. „małe szklarnie” (obecnie nie istniejące) oraz oranżeria (rozebrana po I wojnie św.). Na podstawie relacji mieszkańców oranżeria, była od strony południowej przeszklona, z widokiem na taras i teren ogrodów ozdobnych, z fontanną na osi środkowej. W stoku południowo- zachodnim. wzgórza dworskiego, istnieją obecnie ziemne pomieszczenia piwnic magazynowych. Granicę parku od strony północnej wyznacza stary, kamienny mur ogrodzenia, wzdłuż którego prowadziła droga dojazdowa ku folwarkom. Według opisów, w tym miejscu prowadzono uprawy winorośli i owoców południowych. W opisach parku przeważają osobiste impresje gości i osób odwiedzających Opinogórę. Stefan Żeromski w „Dziennikach” tak przedstawiał swe wrażenia z Opinogóry, którą odwiedził w 1887 roku, przebywając w pobliskim Szulmierzu, gdzie był guwernerem na dworze Cyprysińskich: 

„Roztacza się jeden z tych krajobrazów, od których odwraca się oczy z dziwnym żalem, dlatego, ze opisać go niepodobna. (…) Ze wzgórza, na którym leży zamek, park w kształcie olbrzymich chmur zieloności zbiega się ku stawom. Srebrne brzozy, wierzby, rzucają w wodę gałęzie, a od nich idą w różne strony aleje zapuszczone, straszne, przepiękne… Park ten zrobił na mnie takie wrażenie jak Łazienkowski, gdy po upalnym dniu biegłem doń upijać się zielonością”.

Za okres największego rozwoju założenia ogrodowego w Opinogórze uważany jest przełom XIX i XX wieku, wtedy to park został przekomponowany według projektu jednego z najwybitniejszych Polskich projektantów ogrodów w tamtym czasie Waleriana Kronenberga. Stworzony w 1895 roku projekt zostaje w kolejnych latach wprowadzony do realizacji pod kierunkiem innego słynnego planisty Franciszka Szaniora. Wkład obu projektantów w układ kompozycyjny parku był bardzo znaczny, dostępne dane pozwalają stwierdzic że projekt Kronenberga odnosił się do całkowitej odbudowy i uporządkowania wcześniej istniejącego założenia ogrodowego. Szanior uzupełnił wykonany wcześniej projekt w kilku fragmentach. Projekt Kronenberga jest najwcześniejszym przekazem kartograficznym ukazującym park opinogórski. Drugim przekazem jest plan dóbr z 1931 r. Wykreślony na podstawie pierworysu pomiarów z 1868 r., a aktualizowanego W 1911 r. Informacji na temat wyglądu parku w 1912 roku dostarcza nam opis Ewy Nowickiej opublikowanego w czasopiśmie „Ziemia” nr 45: 

„Od starego dworu zrazu szeroką aleją, a potem ścieżynami zapuszczaliśmy się w głąb parku. Otaczało nas coraz większe bogactwo drzew dębów, klonów, olch, świerków, co nigdy nie więdnącym wieńcem objęły staw cichy. w miarę jak schodziliśmy w dół parku, gęstwa zdawała się rosnąc i wchłaniać nas w swoje zacisze… Minęliśmy dawny zwierzyniec, którego część przeznaczono na bażantarnię: niby step w miniaturze, kwitnący bujnie wszelkimi gatunkami traw, śród których brodzić można jak w zielonej, chłodnej topieli. Im dalej tym bujniejsza roślinność: tajemnicze kępy olch, świerkowe zagaje, istne wysepki puszystych sosen amerykańskich odcinają się od jasnej zieloności traw, a w odstępach tunele grabowe, kasztanowe, dębowe o ciemnych głębiach, dokąd nie zajrzy słońce, zdają się kryć w swym wnętrzu legendowe bogi leśne, czy wróżki czarnoksięskie…”. 

Autobiograficzne wspomnienia Stanisława Łukasiewicza, ukazują park opinogórski jako ,,przepastny i tajemniczy”, nad którym „sterczała smukła wieżyca myśliwskiego zamku, wśród drzew o fantastycznie powyginanych konarach pobłyskiwały okna wielkiego pałacu. (…) Park zasłaniał wysoki, obrośnięty pnączami i licznymi krzewami murowany parkan.(. . .)”Stary dwór rozebrano w 1913 r., ale do realizacji projektu nowego dworu nie doszło z powodu zniszczenia Opinogóry podczas działań wojennych w 1914 r. Po śmierci wnuka poety Adama, który nie pozostawił następcy, ordynacja opinogórska przeszła w posiadanie linii obożnińskiej reprezentowanej przez Józefa Krasińskiego z Radziejowic. Po zakończeniu I wojny światowej odbudową majątku zajął się syn Józefa – Edward Krasiński (1870 – 1940).Ostatni ordynat Opinogóry nie odbudował zniszczonego zameczku, ponieważ został w 1940 r. zamordowany w obozie koncentracyjnym w Dachau. Dotkliwą stratą było również spalenie podczas Powstania Warszawskiego w 1944 r. Biblioteki Krasińskich w Warszawie, w podziemiach której spłonęły cenne zbiory m.in. plany ogrodu w Opinogórze, tysiące rysunków i fotografii do dziejów polskiego ogrodnictwa. W 1945 r. wydzielono z dóbr opinogórskich i objęto ochroną teren o powierzchni ok. 2,5 ha którym znajdowało się wzgórze z oficyną i zameczkiem. W następnych latach powiększono teren objęty ochroną do 22 ha, a odbudowany w latach 1959 – 1961 pałacyk, przeznaczono na placówkę muzealną – Muzeum Romantyzmu. Kolejne lata to okres podejmowanych prób odtworzenia dawnego układu kompozycyjnego parku. Pierwszym opracowaniem podejmującym ten temat jest projekt koncepcyjny L. Majdeckiego oraz S. Bolka z 1967 r. Aktualny projekt rewaloryzacji opracowany został w 2006 roku przez zespół projektowy Architektów Krajobrazu pod kierownictwem A. Śnieguckiej- Pawłowskiej.Park w Opinogórze zaliczany jest do czołowych parków romantycznych w Polsce. W żadnym okresie historycznym nie powstało tak wiele parków i ogrodów jak w XIX w. Założenia parkowe powstawały w tamtym okresie niemal przy każdym dworze romantycznym. Prof. Janusz Bogdanowski wyodrębniając w sztuce ogrodowej park romantyczny, jako jeden z najbardziej charakterystycznych przykładów tego nurtu podaje założenie opinogórskie. W parkach romantycznych u podstaw inspiracji tkwiły motywy średniowieczne z czego na ogół jego charakter wyznaczały nawiązujące do gotyku budowle parkowe. Do typowych przykładów takich parków obok Opinogóry należą romantyczne ogrody w: Janowicach, Radziejowicach, Celejowie, Puławach, Młoszowej, Dowspudzie i Małym Kacku. Obecny w zabytkowym założeniu opinogórskim ogród ukształtowany w stylu krajobrazowym charakteryzuje się szczególnym związkiem z naturą. Kompozycja parku oparta jest na naturalnej konfiguracji terenu oraz istniejącym cieku wodnym na którym zostały urządzone osiowo stawy. Charakterystyczne w układzie przestrzennym parku są również alejki o swobodnym i płynnym przebiegu, opartym o formy koliste oraz elipsoidalne, łagodnie zmieniające kierunki. Kilka miejsc na terenie zabytkowego założenia ogrodowego jest wzbogaconych o fragmentarycznie zachowane i wciąż czytelne nasadzenia alejowe gdzie tworzą je takie gatunki drzew jak: kasztanowce pospolite oraz jesiony wyniosłe. Czytelny jest również pierwotny podjazd do dworu Krasińskich. Na szczycie wzgórza z którego roztaczał się widok na wnętrza parkowe, pomiędzy dworem a oficyną dworską był rozbudowany podjazd z parterem kwiatowym. Klomb kwiatowy znajdował się również w pobliżu oranżerii. W układzie parku dają się wyodrębnić trzy obszary o nieco odmiennych cechach stylowych:
– teren między pałacem a kościołem, otaczający budynki rezydencjonalne,
– sad i ogród w pobliżu największego ze stawów, powiązane z domem ogrodnika,
– zwierzyniec w północno-zachodniej części założenia.
W części typowo parkowej podstawowymi elementami kompozycyjnymi jest pięć stawów o pow. 2,8 ha, fragment starego sadu, duże płaszczyzny trawnikowe oraz polany. Całość układu kompozycyjno-przestrzennego parku uzupełniają, drobne elementy architektury ogrodowej. Jednym z młodszych tego typu obiektów w parku jest pomnik Zygmunta Krasińskiego, postawiony w 1989 r. w 130 rocznicę śmierci poety, wykonany przez warszawskiego rzeźbiarza Mieczysława Weltera. Ciekawym elementem parku jest kamień graniczny z 1738 r. (wyznaczał on granicę między Opinogórą a Przedwojewem). Po znalezieniu go na polach Przedwojewa, ustawiony został w środkowej, dolnej części parku w latach 80-tych XX w. Typowe dla stylu krajobrazowego jest występowanie na terenie parku przede wszystkim rodzimych gatunków drzew, zgromadzonych w jedno- i wielogatunkowe grupy. W drzewostanie parkowym dominuje roślinność liściasta z której można wymienić takie gatunki jak: klon pospolity, klon jawor, klon srebrzysty, lipa drobnolistna, lipa szerokolistna, brzoza brodawkowata, jesion wyniosły, dąb szypułkowy, grab pospolity, wiąz górski, kasztanowiec pospolity, wśród gatunków iglastych występuje: świerk pospolity, modrzew europejski, jodła biała i cis pospolity. W parku opinogórskim występują również obce gatunki drzew które zgodnie z założeniami stylu krajobrazowego stosowano przeważnie w formie soliterów – drzew o wysokiej wartości estetycznej rosnących pojedynczo. Do gatunków obcych występujących na terenie parku należą: glediczja trójcierniowa, sosna wejmutka, orzech czarny, dąb błotny, sosna czarna, lipa amerykańska, robinia akacjowa. Są to głównie gatunki północnoamerykańskie, sprowadzane do Europy w II p. XIX w. Do wzbogacenia parku w materiał roślinny pochodzenia obcego przyczynił się Franciszek Szanior – autor wielu założeń krajobrazowych ( Złoty Potok, Mała Wieś, Spała, Oblęgorek) , który to, pełniąc funkcję dyrektora ogrodów miejskich w Warszawie zmienił na przełomie XIX i XX w. część opinogórskiego parku. Na terenie parku znajdują się 4 drzewa które zostały uznane za pomniki przyrody. Najstarszymi spośród pomnikowych drzew są rosnące nad ostatnim stawem dwa, stare dęby szypułkowe, nazwane „Zygmunt” i „Eliza”. Pozostałe dwa pomniki przyrody to jesiony wyniosłe, zwane ”Szwoleżer I” i „Szwoleżer II”. Nazwy jesionów zostały nadane w celu upamiętnienia dwóch szwoleżerów należących do gwardii napoleońskiej generała Krasińskiego, którzy spędzili w Opinogórze resztę życia , a na pobliskim cmentarzu zostali pochowani. Okazałe świerki pospolite utrwalają lokalizację miejsca gdzie przed laty znajdował się stary dwór Krasińskich. W dolinie parku wyróżnia się swą okazałością stary modrzew europejski, pod którym, na kamiennym foteliku czas spędzał przyjaciel poety, filozof –August Cieszkowski. Dalej rośnie samotnie bardzo okazały egzemplarz sosny wejmutki. Nad jednym ze stawów występują sędziwe kasztanowce pospolite – zadomowiony w Polsce obcy gatunek drzew pochodzący z Bałkanów. Do dendrologicznych ciekawostek należy zaliczyć: jesion wyniosły odm. jednolistkowa ( 1 egz. ), dąb błotny ( 1 egz. ), glediczja trójcierniowa ( 2 egz. ), orzech czarny ( 5 egz. ). W podszyciu drzewostanu występują ozdobne z owoców i kwiatów różne gatunki krzewów liściastych jak: Kalina hordowina, porzeczka alpejska, tawlina jarzębolistna, jaśminowiec wirginijski, trzmielina fortune’a odm. coloratus , lilak pospolity, suchodrzew pospolity, berberys thunberga odm. atropurpurea nana, tawuła van Houtte’a, magnolia gwiaździsta. Naturalne runo parkowe stanowi zawilec gajowy, występujący głównie w dolinie południowej części parku. Poza tym na terenie zabytkowego założenia ogrodowego występuje barwinek pospolity, botaniczne odmiany powojników ,a także krzewy charakterystyczne głównie dla naturalnych zadrzewień jak: leszczyna pospolita oraz głóg jednoszyjkowy. W parku spotkać można przedstawicieli fauny – głównie liczne ptactwo wśród którego występują takie gatunki leśne i otwartych pól jak: sowa uszata, pustułka, dzięcioł, sikora, słowik szary, kuropatwa, sroka, dzika kaczka, łyska, kukułka, kos, gawron, wróbel itp.W 2006 roku opracowano projekt rewaloryzacji opinogórskiego parku, który w kolejnych latach wszedł w fazę realizacji. Celem projektu było odtworzenie historycznej kompozycji parku wraz z wszelkimi powiązaniami i osiami widokowymi. Gospodarka istniejącym drzewostanem polegała na dokonaniu selekcji drzew, doświetlając tym samym wnętrza parkowe i tworząc przestrzeń przeznaczoną do zaadaptowania krzewów oraz roślin ozdobnych, głównie bylin. Ze względów kompozycyjnych odtworzono powiązania widokowe proponowane przez W. Kronenberga. Gospodarka drzewostanem obejmowała także sad. Prace polegały na usunięciu starych drzew owocowych i posadzenie młodych drzewek, pozwalających na uzyskanie efektu kwitnienia. Wymiana materiału roślinnego miała na celu osiągnięcie efektu jednorodności wzrostu i obfitości kwitnienia w tym samym czasie. Ilość oraz rodzaj wykorzystanej roślinności został dopasowany do odmiennego charakteru części leśnej oraz reprezentacyjnej sąsiadującej z dworem. W sąsiedztwie dworu przeważają nasadzenia z ozdobnych krzewów i bylin kwitnących. Pozostała cześć parku jest bogata w nasadzenia o bardziej naturalistycznym charakterze. Aby podkreślić ozdobny dworski charakter parku w otoczeniu Dworu i Oficyny zastosowano odpowiedni dobór roślinności, który oparty jest na rabatach ozdobnych z kwiatów od lat wprowadzanych do ,tego typu obiektów (np. bodziszek wspaniały, ostróżka ogrodowa, funkia sina, piwonia chińska, szałwia omszona, oraz francuskie odmiany róż). Romantyczny charakter znajdującego się na wzniesieniu zameczku, został podkreślony pnączami. Opisy na temat parku w Opinogórze często podkreślały, że, charakterystycznym elementem były tu liczne nasadzenia pachnących jaśminowców oraz lilaków. Podczas odtwarzania wnętrz parkowych wzbogacono je o te gatunki. Pachnące krzewy umieszczono przede wszystkim wzdłuż ścieżki będącej niejako „obwodnicą” pagórka, na którym znajduje się dwór. W bezpośrednim sąsiedztwie placyków i towarzyszącej im malej architektury zastosowano nasadzenia roślin okrywowych i krzewów aby nadać im odpowiednią oprawę. W okolicach kamiennego muru (w części północnej parku) odmienny charakter nasadzeń ma za zadanie wzbogacenie szaty roślinnej oraz jest nawiązaniem do dawnej funkcji tego miejsca (ogrodu użytkowego). Dzięki odpowiednim warunkom (znaczne nasłonecznienie i mikroklimat) stworzono tu kolekcję roślin użytkowych (winorośl, krzewy owocowe, warzywa). U podnóża skarpy (część północna) odtworzono sad, którego podstawę ma tworzyć w przyszłości łąka kwietna. W oparciu o projekt rewaloryzacji parku doprowadzono do powstania nowego układu placów i ścieżek z wykorzystaniem nawierzchni z kostki granitowej oraz nawierzchni z mieszanki HanseGrant. Następstwem rewaloryzacji parku było dodanie nowego parkowego elementu architektonicznego jakim jest altana znajdująca się w pobliżu młodego sadu. Powstały liczne mniejsze bądź większe budowle. W pobliżu nowo powstałego folwarku we wschodniej części założenia stworzono woliery dla ptaków. Powstaje również oranżeria a w przyszłości w bezpośrednim jej sąsiedztwie również fontanna. Całe założenie ciągle się rozwija i z roku na rok coraz bardziej widoczne jest podążanie ku dawnej świetności. Spacerując po opinogórskim parku odczuwamy jego historyczne znaczenie. Opinogóra była miejscem w którym gen. W. Krasiński rozwiązywał i łagodził wszelkie konflikty ze swoim synem. Czujemy swego rodzaju „obecność” poety, który tu przechadzał się kierując często swe kroki do kaplicy rodowej i do małego domku na skraju parku gdzie przebywali jego wierni przyjaciele – filozof August Cieszkowski i lekarz Konstanty Danielewicz. Park był również miejscem wspaniałego Wesela Elizy i Zygmunta Krasińskich. Wartości parku umiała dostrzegać i cenić żona poety – Eliza z Branickich Krasińska. W jednym ze swoich listów z podróży poślubnej tak pisała: „Opinogóra jest prawdziwą oazą, wznosi się na łagodnym zboczu, uwieńczonym zielenią pięknych drzew… Ogród jest łagodny i dobrze utrzymany. Jest on otoczony z jednej strony małym stawem, po którym można pływać na dwu ładnych zielonych barkach uwiązanych wśród przybrzeżnych trzcin i wysokich traw. Mała kaplica, gdzie chodzimy na mszę, stoi biała wśród zielonych drzew, cmentarz opada zboczem pagórka, a dom uzupełnia z tej strony ramę radosnego obrazu Opinogóry”. Park opinogórski ma więc niezwykłe znaczenie historyczne i przyrodnicze dla północnego Mazowsza oraz jest jednym z tych miejsc które bezpośrednio wpływają na tożsamość kulturową całego regionu.  

Bibliografia: J. Bogdanowski, Polskie ogrody ozdobne, Warszawa 2000, J. Dolatowski, Szkółkarstwo Polskie 1799-1999, Warszawa 1999,D. Sikora, A. Śniegucka, Ewidencja zabytkowego założenia pałacowo- parkowego w Opinogórze, Warszawa 1993,A. Śniegucka- Pawłowska,  Projekt rewaloryzacji zabytkowego parku w Opinogórze, Warszawa 2006.W. Kronenberg, Projekt ogrodu w Opinogórze, z 1895 r. M. Maruszewski, Opinogórski park, [w:] „Gazeta Opinogórska” Nr 2 (5) z 1997 r.  

Opracowali: Rafał Kamiński, Mieczysław Maruszewski